SŁOWNICZEK

Na podstawie: Słownika terminów literackich Głowińskiego, Kostkiewiczowej, Okopień-Sławińskiej i Sławińskiego oraz Zarysu teorii literatury Głowińskiego, Okopień-Sławińskiej, Sławińskiego.

A

Abecedariusz - utwór wierszowany, w którym kolejne wersy czy strofy rozpoczynają się od liter ułożonych w porządku alfabetycznym (odmiana akrostychu)

Adres wydawniczy - nie chodzi wcale o położenie siedziby wydawnictwa, adresem nazywa się informację o miejscu i roku wydania oraz wydawcy książki, umieszczoną zazwyczaj na karcie tytułowej.

Adynata - rzeczy niemożliwe, motywy nonsensowne w utworach fabularnych. Głównie pojawiają się w utworach folklorystycznych i humorystycznych w postaci wydarzeń kłócących się z poczuciem zdrowego rozsądku.

Aforyzm- ogólna prawda o charakterze filozoficznym, psychologicznym lub moralnym zawarta w zwięzłym sformułowaniu, przeważnie jednozdaniowym. Opiera się zazwyczaj na chwytach antytezy i paradoksu.

Agitka - utwory poetycko-publicystyczne, których zadaniem jest pozyskanie zwolenników określonego hasła politycznego czy przedstawianej idei.

Agon - w starożytnej Grecji konkurs dramaturgiczny.

Akademizm - w literaturze wszelkie tendencje programowego preferowania wzorów i autorytetów, reprezentowane przez oficjalne czynniki oraz instytucje mające wpływ na formowanie się gustów lit. i oddziałujące na aktywność twórców.

Akcet - sposób uwydatnienia pewnej sylaby na tle innych sylab wyrazu lub zestroju akcentowego. Rozróżniamy: inicjalny/nagłosowy(pada na pierwszą sylabę), wygłosowy/oksytoniczny (ostatnia sylaba), paroksytoniczny (przedostatnia sylaba), proparoksytoniczny/daktyliczny (trzecia sylaba od końca).

Akmeizm - kierunek w poezji rosyjskiej (ok. 1910r.), negujący ciemność i ezoteryczność symbolizmu, postulujący zwrot do mowy potocznej, przyleganie słowa do rzeczy. Bohater osadzony w wyraźnie zarysowanej sytuacji lirycznej. Poeta nie ma być wieszczem, a rzemieślnikiem (ważny warsztat). Język - zagęszczony, oszczędny, zintelektualizowany.

Akromonogram - wiersz, w którym układ głoskowy występujący na końcu wersu zostaje powtórzony na początku następnego.

Akronim - skrót utworzony z pierwszych liter wyrazu, np Narodowy Fundusz Zdrowia - NFZ.

Akrostych - wiersz, w którym pierwsze litery wersów odczytywane pionowo dają jakiś wyraz. Często jest to hasło kluczowe dla utworu lub imię i nazwisko adresata/patrona wiersza. Czasem jest tam ukryte coś obelżywego.
Szersze rozumienie: każdy utwór, w którym jest jakikolwiek naddany układ literowy składający się na dodatkowy napis.

Aktywizm - tendencja literatury początku XX wieku, która prowadziła do zafascynowania dynamizmem współczesnego życia i traktowania twórczości jako swego rodzaju działania. Aktywizm uwydatnił w sztuce elementy dionizyjskie.

Alba - gatunek liryki miłosnej ukształtowany w prowansalskiej poezji w końcu XII wieku.

Alegoreza - metoda interpretacji przekazów znakowych, których poznanie sensu jest dwustopniowe.

Alegoria - pojedynczy motyw lub rozwinięty zespół motywów w utworze lit. lub dziele plastycznym, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne, zwane alegorycznym. Powstaje ono na fundamencie znaczenia dosłownego, a łącząca je więź ma charakter w dużym stopniu konwencjonalny, opiera się na odpowiedniościach ustalonych przez tradycję lit, kulturalną, religijną, ikonograficzną, emblematyczną, itp.

Aliteracja - zorganizowanie fonicznej części wypowiedzi poprzez powtórzenie głosek lub zespołów głoskowych na początku wyrazów sąsiadujących z sobą w tekście albo zajmujących analogiczne pozycje w wersie lub zdaniu. Funkcje: instrumentancyjna, semantyczna iwerszotwórcza. Jedna z odmian instrumentacji głoskowej.

Allonim - pseudonim, podpisanie dzieła nazwiskiem innej osoby rzeczywistej.

Aluzja literacka - świadome nawiązanie do innego dzieła literackiego, przy czym autor liczy, że odbiorca się domyśli. Często istotę tego tekstu można dopiero uchwycić, jeśli usytuuje się go w kontekście tekstu, do którego nawiązuje.

Ambiguity - wieloznaczność wysłowień traktowana jako jedna z podstawowych właściwości języka poetyckiego przez przedstawicieli New Criticism.

Amfibrach - w wierszu sylabotonicznym stopa akcentowa: _ _ _ (na środkowy pada akcent)

Amorfizm - określenie zespołu cech lit., które rezygnowała z klasycznych układów kompozycyjnych.

Anagram - gra słów polegająca na doborze wyrazów, że jedne z nich można uznać za przekształcenia innych w wyniku przestawienia liter, sylab lub innych cząstek składowych.

Anachronizm - użyty celowo lub mimowolnie motyw zakłócający historyczną jednorodność i konsekwencję przedstawionego w utworze świata - np. zegar wieżowy w Cesarze Szekspira.

Anadiploza - powtórzenie następujących po sobie słów jako sposób rozwijania dalszego ciągu wypowiedzi. Jedna z figur retorycznych.

Anafora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.

Anagnoryzm - chwyt kompozycyjny, polegający na nagłym rozpoznaniu przez bohatera w nieznajomej osobie kogoś bliskiego.

Anakolut (ha! moje i Słowackiego ulubione Very Happy

) - konstrukcja niezgodna z przyjętymi normami, użyta z premedytacją dla m.in. scharakteryzowania języka bohatera lub jako sposób uniezwyklenia mowy.

Anakreontyk - wiersz słąwiący uroki życia, erotykę, wino, wesołe biesiady, nawiązujący tematyki, stylu i miar wierszowych ukształtowanych w star. Grecji.

Analiza dzieła literackiego (to będzie gdzie indziej, bo trudno krótko powiedzie) - badanie budowy utworu.

Ananim - pseudonim, nazwisko autora pisane w szyku odwróconym.

Amapest - stopa w wierszu, która przyjmuje taką postać sylabiczno-akcentową: _ _ _(akcent na ostatnią)

Animizacja - odmiana metafory polegająca na nadawaniu przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot żyjących.

Antonimy - pary słów związane semantycznym kontrastem. Biegunowe (duży-mały), dopełniające się (ojciec-matka) lub przeciwstawne działania (chybić-trafić).

Antropomorfizacja - odmiana animizacji, przypisanie tworom nieożywionym, zjawiskom natury i kosmosu, roślinom i zwierzętom oraz pojęciom abstrakcyjnym cech fizycznych, psychicznych lub zachowań właściwych człowiekowi. W odróżnieniu od personifikacji, z którą na terenie poetyki bywa często utożsamiana, a. jest mnie skonwencjonalizowana literacko, a poza tym uczłowiecza tylko wybrane rysy przedstawionych zjawisk, nie likwidując ich naturalnej bytowej przynależności i nie narzucając im ludzkiej postaci.

Antymetabola - 1) konstrukcja dwuczęściowa, w której część druga powtarza wyrazy występujące w części pierwszej, zmieniając ich porządek i funkcje składniowe. 2) konstrukcja dwuczęściowa, będąca odmianą antytezy, w której część druga, przeciwstawna znaczeniowo, powtarza występujące w niej wyrazy, zmieniając ich porządek, formy gram. i funkcje składniowe.

Antyutopia - utopia negatywna, przedstawiająca zazwyczaj w formie powieści społeczeństwo przyszłości jako nadmiernie zorganizowane, rządzone metodami dyktatorskimi, niszczące w człowieku jego indywidualność.

Apostrofa - bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu.

Archaizacja - wprowadzenie do wypowiedzi archaizmów jako czynnika stylizacji historycznej przywołującej wzory i normy mowy właściwe dla minionych faz ewolucji danego języka narodowego. Jest kilka rodzajów archaizmów: fonetyczny, słowotwórczy, leksykalny, semantyczny, frazeologiczny, składniowy, stylistyczny.

Ars moriendi - z łac. sztuka umierania;

Asteizm - dowcipny zwrot często ironiczny zaliczany do figur retorycznych.

Asyndeton - konstrukcja składniowa zbudowana z szeregu współrzędnych członów zestawionych bezspójnikowo.

Aton - wyraz nieakcentowany.

Awangarda - nazwa kierunków artystycznych, których programy i realizacje wyrastały ze zdecydowanego sprzeciwu wobec sztuki zastanej, jej zadań i osiągnięć.

B

Bajka - jeden z podstawowych gatunków dydaktycznej literatury; krótka pisana wierszem lub prozą; bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty; zawiera moralne pouczenie, wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane [tyle wystarczy na wersję okrojoną, poszerzona na któryś z warsztatów]

Bajronizm - zespół tendencji literackich, ideowych i obyczajowych ukształtowany za sprawą twórczości i biografii Byrona. Wzór poety romantycznego jako jednostki i nieprzeciętnej indywidualności, ale zarazem nieszczęśliwej, skłóconej z otoczeniem i samotnie walczącej o prawa dla innych. Bohater (romantyczny): buntownik, który swym postępowaniem wyrażał protest przeciw panującemu porządkowi społecznemu i zasadom moralny [oczywiście przejawiał też cechy, które występują we wzorcu poety]

Ballada - gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Fabuła: szkicowość, momenty tajemnicze i zagadkowe, dominanta -jedno wyraziście zarysowane zdarzenie. Postacie: silnie stypizowane, uwydatniona cecha podstawowa. Narracja - wysoce z subiektywizowana, pojawiają się w jej obrębie partie dialogowe. Ujęcia i środki: paralelizm składniowy, stałe epitety, porównania, powtórzenia i refreny.

Barbaryzm - wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa pochodzące z innego języka niż ten, w którym sformułowana została dana wypowiedź lub grupa wypowiedzi.

Barkarola - gatunek pieśni lirycznych układanych i śpiewanych przez weneckich gondolierów, stanowiący element folkloru miejskiego Wenecji.

Barok - podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy renesansem a klasycyzmem i oświeceniem.

Baśń - niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych. Utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu: wiara w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań.

Beat Generation - grupa pisarzy amerykańskich, uformowana ok. 1950 r. wokół powieściopisarza J. Kerouaca.

Beletrystyka - utwory narracyjno-fabularne prozą, w szczególności lżejsze, o charakterze rozrywkowym.

Bembizm - nurt w obrębie renesansowej lit. włoskiej bliski manieryzmowi, wywodzący swą nazwę od nazwiska poety i teoretyka sztuki poetyckiej P. Bembo. Ideał - wypielęgnowany, elegancki styl, bogaty w ozdobniki i figury retorycznej.

Bibuła - publikacja konspiracyjna, drukowana lub powielana tajnie, zwykle na cienkim bibułkowym papierze.

Bilingwizm - posługiwanie się dwoma językami na równych prawach, bądź posługiwanie się nimi zależnie od sytuacji.

Biografizm - w badaniach lit. wyjaśnienie dzieł poprzez takie czy inne elementy biografii ich autorów.

Bohater liryczny - postać lit. przedstawiona w utworze lirycznym - zasadniczo różna od podmiotu lirycznego.

Brachylogia - figura retoryczna; zwięzłość wysłowienia osiągana przede wszystkim przez używanie krótkich zdań i elipsy.

Bunraku - tradycyjne japońskie widowiska marionetkowe.

Burleska - utwór komiczny często o charakterze satyrycznym, łączący patos z pospolitością i wulgarnością, operujący chwytami karykaturalnego wyjaskrawienia, błazenady, groteski, parodii, trawestacji. Dla kinomaniaków - M. Sennet i Ch. Chaplin Wink

Bylina - podstawowy gatunek rosyjskiej poezji ludowej, pieśni epickie opiewające czyny bohaterów.

C

Cacemphaton - dwuznaczności i zniekształcenia brzmieniowe powstałe na styku następujących po sobie wyrazów; w retoryce uważane za usterkę stylu; celowo wprowadzane dla efektu obscenicznej gry słów.

Cancion - (hiszpańskie) wiersz liryczny złożony z 5-12 wersów, z których pierwszy zawiera zwięzłe zdanie zbliżone do przysłowia lub motta, a dalsze rozwijają jego zawartość i mają taką samą co pierwszy budowę rytmiczną.

Carol - pieśń religijna wywodząca się z francuskich średniowiecznych pieśni tanecznych, tematycznie związana z Bożym Narodzeniem.

Centon - utwór skomponowany z cytatów wyjętych z innych dzieł, najczęściej klasycznych, dobrze znanych odbiorcy i łatwo rozpoznawalnych.

Charakterystyka - ogół zabiegów mających na celu prezentację, analizę i interpretację postaci literackiej w utworze.

Chiazm - odmiana paralelizmu składniowego polegająca na odwróconej symetrii dwóch całostek składniowych, z których druga powtarza w odwrotnej kolejności porządek syntaktycznych składników pierwszej, zwłaszcza wg schematu: podmiot-orzeczenie, orzeczenie-podmiot. [wiecie, coś takiego jak KAJAK, tylko na częściach zdania]

Chicagowska szkoła - grupa uczonych amerykańskich, która wystąpiła z programem przebudowy badań lit. Polemizowała z New Criticism i archetypową krytyką. Idea nawiązania do "Poetyki" Arystotelesa, której kategorie pozwalają ująć dzieło jako zorganizowaną strukturę podobną do rzeczy. Język - to tylko materialny środek. Idea formy - rozumiana jako ogólna budowa dzieła. Poezja mimetyczna i dydaktyczna.

Chronostych - utwór wierszowany z wpisaną datą.

Cisiojanus - wierszowany kalendarz układany w celach mnemotechnicznych dla łatwiejszego zapamiętania dni ważniejszych świat i świętych katolickich.

Collage - 1. kompozycyjne wykonywanie z różnych materiałów naklejanych na płótno, często kombinowanych z elementami malarstwa lub rysunku. 2. tekst montowany w części, a w krańcowym wypadku w całości z cytatów pochodzących z innych tekstów.

Ostatnio zmieniony przez czerwona oranżada dnia Nie 14:08, 16 Lis 2008, w całości zmieniany 8 razy

Mam nadzieję, że będą następne litery, np L? Smile

bardzo dobry pomysł!

Będą, ale nie chce mi się na raz wszystkiego pisac Wink

Ścieżka dla wytrwałych, napewno będę tutaj częstym gościem:-)

brawo dla oranżady! zaglądać tu z pewnością warto. świetny pomysł, czekam na następne odcinki:)

a jak na a to brakuje antymetaboli, anagramu.

wielmożny! jeżeli miałbyś ochotę i nadmiar czasu to zapraszam do wklejenia razem z definicją Smile

ale jeżeli nie, to znajdzie się na pewno jakaś dobra dusza, która to uzupełni. Ja się podjąć mogę, ale pewnie nie dziś już.

o i anafora heh.

pomyśle...hmmm

Z tego co widzę, to anafora jest Wink

a anagram opuściłam, uznając, że raczej wiadomy Wink

Antymetabola i anagram uzupełnione. Gorsze, że nikt nie powiedział, jakie tam szalone literówki narobiłam. o! zgrozo.

Ostatnio zmieniony przez czerwona oranżada dnia Wto 23:32, 11 Lis 2008, w całości zmieniany 2 razy

Trafny pomysł, uważam. Ciekawych informacji nigdy dość. Pozdrawiam.